حقیر و بی خصم دیدن ِ دیدهای حِس صالح وناقهْ صالح را. چون خواهد که

حق لشکری را هلاک کند، در نظر ایشان حقیر نماید خصمان را واندک، اگر

چه غالب باشد آن خصم، «وَ یُقَلّلِکُم فی اَعیُنِهِم لِیَقضِیَ اللهُ اَمراً کانَ مَفعُولاً»

وَ یُقَلّلِکُم فی اَعیُنِهِم لِیَقضِیَ اللهُ اَمراً کانَ مَفعُولاً: اشاره یی به جنگ بدر دارد. در آن جنگ پیامبر(ص) قبلاً خوابی دید که بر کفار پیروز شده است وبیان این امر قوّت قلب یاران او را بیشتر کرد .در این آیه چگونگی این پیروزی بیان شده است که خداوند سپاه دشمن را به نظر مسلمانان کم آورد تا قوی دل شدند ومسلمانان را نیز در نظر آنها کم جلوه داد تا خود را تجهیز نکنند.[1]

بی خصم:یعنی بی مبارز، به کنایه یعنی کسی که ارزش مبارزه کردن ندارد وضعیف وناچیز است.

دیدهای حس:یعنی دیدهای اهل ظدهر ومردم ناآگاه از اسرار حق.

ناقه: شتر ماده.

صالح: مطابق روایات اسلامى، یکى از پیمبران عرب است که بقوم ثمود فرستاده شده بود، ثمود دسته‏اى از عرب بودند که در شمال مدینه مسکن داشتند و یک سره نابود شدند و بر افتادند و نژاد ایشان منقطع گشت. این دسته از عرب را (عرب بائده) مى‏نامند یعنى بر افتاده.

ناقه‏ى صالح: شترى بود که بمعجزه‏ى او از کوه بیرون آمد، قوم ثمود بت پرستان بودند، صالح آنها را بخداى یگانه دعوت کرد، از وى معجزه‏اى خواستند و تقاضا کردند که از کوه شترى ماده و ده ماهه آبستن و پا بزا بیرون آورد، صالح چنین کرد و آن ناقه در حال بزاد، بچه‏ى او نیز قوى و کلان بود، صالح با آن قوم قرار گذاشت که آب قریه، یک روز از آن شتر و بچه‏اش و روز دیگر از آن آنها باشد و آن روز که ناقه آب مى‏خورد، قوم ثمود از شیر ناقه بیاشامند، ایشان، آخر الامر، این قرار را بهم زدند و ناقه را پى زدند و مستحق عذاب شدند و بر افتادند.[2]

مر: تلخ، مجازا بد خوى و بد سرشت.

آب کور: یعنی حریص وبخیل ، کسی که آب ونان را از دیگران دریغ کند.

 ناقة اللَّه: اشاره است به آیه‏ى شریفه: «وَ یا قَوْمِ هذِهِ ناقَةُ اَللَّهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوها تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اَللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ». (و صالح گفت اى قوم من این ماده شتر از آن خداست و گواهى و معجزه‏اى بر راستى من براى شما، رهایش کنید تا در زمین خدا بچرد و آسیب مرسانیدش.)[3]

طالحان: جمع طالح بمعنى تبه‏کار و نابسامان.

ناقة اللَّه و سقیاها: برگرفته است از آیه‏ى کریمه:« فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اَللَّهِ ناقَةَ اَللَّهِ وَ سُقْیاها» (پس پیمبر خدا بقوم ثمود گفت زنهار ماده شتر خدا را پاس دارید و از آب خوردنش بازمدارید.)[4]

شِحنه: کسى که از جانب پادشاه و دستگاه حکومت براى ضبط امور و سیاست مردم شهرى منصوب مى‏شد و بالطبع عده‏اى از افراد مسلح بفرمان وى بودند. داروغه، نیروی انتظامی.

خونبها جُستن: یعنی انتقام

 درست: کامل و تمام، بى‏کم و کاست.

 ( 2509) ناقه صالح بصورت شترى بود که قوم ثمود آن را پى بریدند (این شتر بر وفق تقاضاى قوم ثمود بطور اعجاز ظاهر شده آب جوى را مى‏خورد و بقدرى شیر مى‏داد که قوم ثمود بجاى آب شیر مى‏خوردند).( 2510) قوم ثمود براى اینکه شتر آب جو را مى‏خورد دشمن او شدند حقا که این قوم آب کور و نان کور بودند.( 2511) همان شتر که خداى تعالى در سوره شمس او را ناقة اللَّه نام برده از جویى که از آب باران تشکیل شده و بالاخره از ابر بزمین رسیده بود آب مى‏خورد و این قوم آب حق را از حق مضایقه کردند.

( 2512) ناقه صالح مثل جسم اشخاص صالح کمینى شد براى هلاک کردن بد کاران‏( 2513) و همان (ناقَةَ اَللَّهِ وَ سُقْیاها) شتر خدا و آب آشامیدن ببینید به آن قوم چه بلاها از مرگ و درد متوجه نمود.( 2514) شحنه قهر خداوندى هلاک شهرى را خونبهاى شترى قرار داد.

جان اولیا آفت نمى‏پذیرد،آزار اولیا آزار خداست،

صالح: می تواند اشاره به صالح پیغمبر باشد یا به هرکس که در او صفات اولیای الهی تحقق یابد.

تن ناقه است: تشبیه تن به ناقه در مثنوی در جاهای دیگر نیر آمده است.

وصل: پیوستگی روح بنده با حق است وچون این حالت بنده را از هرچه این جهانی باشد بی نیاز می کند .

فاقه: یعنی بی چیز ونیاز.

روح صالح قابل آفات نیست: یعنیروح صالح از آزار خلق رنج نمی برد زیرا پیوسته به نور یزدان .          

سغبه‏ى: یعنی فریفته، مفتون، مغلوب.

 ( 2527) روح مثل صالح و تن چون ناقه بود روح در عالم وصال و تن در فقر و مسکنت است. ( 2528) روح صالح عالى‏تر از آن است که آفتى به آن برسد اگر زخمى برسد بر ناقه مى‏رسد نه بر ذات صالح.( 2529) بروح صالح آزار نمى‏رسد او نور خدایى است و نور خدا مغلوب کفار نخواهد شد.( 2530) حق از این جهت نهانى با جسم پیوست که مردم آن را بیازارند و بدان وسیله آزمایش شوند.

مولانا می گوید: روح صالح چون از این جهان بی نیاز است، هیچ آفتی در آن راه ندارد، برای آن که آفت پذیری از نقص ونیاز مایه می گیرد. روح صالح از آزار خلق رنج نمی برد زیرا پیوسته به نور یزدان، وپرتوی از نور خداست و کافران نمی توانند به نور خدا آسیب برسانند.